De vaststelling van de uitslag vindt plaats in een paar stappen. Dit is geregeld in de Kieswet. (1) De stembiljetten worden handmatig per stembureau geteld. (2) Vervolgens brengen de stembureaus hun uitslagen over naar de gemeente. (3) Gemeenteambtenaren tellen de stembureau-uitslagen bij elkaar op. (4) Twee dagen na de verkiezing stelt het gemeentelijk centraal stembureau de uitslag vast op basis van de uitslagen van de stembureaus. Lees hieronder hoe alles precies in zijn werk gaat bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2018.
Bij de komende herindelingsverkiezingen, op 18 november 2020, zal het verkiezingsproces wat anders verlopen dan anders. Dit om het risico op verspreiding van Covid-19 op de verkiezingsdag klein te houden. Er worden maatregelen getroffen om ervoor te zorgen dat het voor kiezers veilig is om te stemmen en het voor stembureauleden veilig is om hun werk te doen in de stemlokalen. U vindt hier een overzicht van de maatregelen.
Stembureaus zijn op 21 maart open van 7.30 uur 's ochtends tot 21.00 uur in de avond. Sinds 2009 wordt in Nederland met (rood) potlood en papier gestemd, na ruim 30 jaar (ook) met een stemmachine gestemd te hebben.
Na het sluiten van de stembussen om 21.00 uur beginnen de stembureauleden met het handmatig tellen van de stemmen. Kiezers kunnen het tellen van de stemmen bijwonen. De stembureauleden stellen eerst vast hoeveel kiesgerechtigden hebben gestemd. Dat doen zij door het aantal geldige stempassen en volmachtbewijzen te tellen.
Na het openen van de stembussen doen de stembureauleden eerst een handmatige sneltelling op lijstniveau: een optelling van alle geldige stemmen op politieke partijen. De stembureaus geven de uitkomst van deze sneltelling door aan hun gemeente. De gemeenten geven het totaal van de sneltellingen door aan het ANP (Algemeen Nederlands Persbureau). Op basis van die stemtotalen presenteert de NOS op de avond van de verkiezingsdag voorlopige uitslagen.
Na afronding van het tellen per partij, tellen de stembureauleden handmatig de stemmen per kandidaat. Als het tellen van stemmen is afgerond, maakt het stembureau hiervan een proces-verbaal op (papieren verslag). Kiezers kunnen hierbij aanwezig zijn. Een stembureaulid brengt het proces-verbaal naar de gemeente.
Gemeenteambtenaren tellen de stembureau-uitslagen bij elkaar op. Dit doen ze op basis van de processen-verbaal van de stembureaus. De uitslagen worden getotaliseerd met behulp van een rekenhulpmiddel (veelal Ondersteunende Software Verkiezingen), zowel op partijniveau als op kandidaatsniveau. Het rekenhulpmiddel moet aan bepaalde waarborgen** voldoen. Het resultaat van deze optelling wordt vastgelegd in een document. Afschriften van het document en de processen-verbaal van de stembureaus worden ter inzage gelegd in het gemeentehuis.
Het gemeentelijk centraal stembureau stelt de officiële uitslag twee dagen na de dag van stemming vast tijdens een openbare zitting. Tegen de vaststelling van de verkiezingsuitslag door het centraal stembureau is geen beroep mogelijk. Tijdens deze openbare zitting kunnen aanwezigen wel eventuele bezwaren mondeling inbrengen over het verloop van de stemming of het tellen van de stemmen door de stembureaus. De bezwaren worden in het proces-verbaal opgenomen. De gemeente publiceert het proces-verbaal op internet. De uitslagen van gemeenteraadsverkiezingen komen in de databank verkiezingsuitslagen van de Kiesraad.
Na de bekendmaking van de uitslag door het centraal stembureau kan ook de gemeenteraad in het kader van het geloofsbrievenonderzoek besluiten tot een hertelling. De gemeenteraad kan dit, op basis van de processen-verbaal van de stembureaus, doen als een ernstig vermoeden bestaat dat stembureaus bij het tellen van de stemmen fouten hebben gemaakt die van invloed kunnen zijn op de zetelverdeling. Maar het kan ook om andere redenen. Bijvoorbeeld omdat het vermoeden bestaat dat het centraal stembureau een fout heeft gemaakt in de vaststelling van de uitslag of ten onrechte heeft afgezien van hertelling. De gemeenteraad kan eventueel besluiten tot hertelling van de stemmen in een bepaalde gemeente of een bepaald stembureau. In het uiterste geval, als er sprake is van ongeldigheid van de stemming in één of meerdere stembureaus, kan besloten worden tot een nieuwe stemming. Deze kan zich beperken tot één stembureau, maar zich in het uiterste geval ook tot een hele gemeente uitstrekken.
* In gemeenten die deelnemen aan het experiment centraal tellen, wordt de telling op het niveau van kandidaten niet in het stembureau gedaan. De stembureauleden voeren alleen de telling op lijstniveau uit. De telling op kandidaatsniveau gebeurt de volgende dag op één centrale locatie in de gemeente.
** Het gebruik van software als rekenhulpmiddel moet aan verschillende eisen voldoen. Zo wordt de software alleen gebruikt op computers die niet met internet zijn verbonden. Elke stap wordt geverifieerd door een tweede persoon (‘vier ogen principe’).
